के ‘श्मशान घाट’ बाट राजतन्त्र फर्कन सम्भव छ ? कस्तो छ अन्तरराष्ट्रिय अनुभव ?

काठमाडौँ । पछिल्ला केही दिनमा नेपालबाट ‘अपदस्त’ भइसकेको राजतन्त्र पुनःबहालीको संभावनालाई लिएर खुब बहस भएका छन् । ठाउँठाउँमा र्याली र सभाहरु हुन थालेका छन् ।

सडकदेखि सदनसम्म राजतन्त्र पुनःस्थापनाको विषयले चर्चा पाउन थालेको छ । गत फागुन ७ मा पुर्व राजा ज्ञानेन्द्र शाहले आफूलाई साथ दिन आह्वान गरेयता यस्ता घटनाले गति लिएको छ ।

एकाथरी मानिसहरु राजतन्त्र ‘श्मशान घाट’मा पुगिसकेको तर्क गरिरहेका छन् भने अर्काथरी मानिस ‘जनताको नासो’ फिर्ता दिनुपर्ने भनेर माग तेर्साउन थालेका छन् ।

यस्तो बेला संसारमा एक पल्ट हटिसकेको राजतन्त्रहरु पुनःस्थापित भएका उदाहरणबारे तपाइँ जान्न चाहनु हुन्छ ? इतिहासमा एकपटक अपदस्त भइसकेका राजतन्त्र पुनः स्थापित भएका थुप्रै उदाहरण छन्। यहाँ केही प्रमुख उदाहरणहरू प्रस्तुत छन्:

१. इङ्ग्ल्याण्ड (1660)

• अपदस्त गर्ने घटना: सन् 1649 मा ओलिभर क्रोमवेलको नेतृत्वमा इङ्ग्लिश सिभिल वार पछि किंग चाल्र्स प्रथमलाई मृत्युदण्ड दिइयो, र राजतन्त्र हटाएर गणतन्त्र (Commonwealth of England) स्थापना गरियो।
• पुनःस्थापना: सन् 1660 मा क्रोमवेलको मृत्युपछि राजकुमार चाल्र्स द्वितीयलाई इंग्ल्याण्डको राजा बनाएर स्टुअर्ट राजवंश पुनःस्थापित गरियो।

२. फ्रान्स (1814, 1815-1815, 1815-1830)

• अपदस्त गर्ने घटना: फ्रेन्च क्रान्ति (1789-1799) को क्रममा लुई १६ औंलाई मृत्युदण्ड दिइयो, र 1792 मा फ्रान्स गणतन्त्र घोषित गरियो।
• पुनःस्थापना:
  • सन् 1814 मा नेपोलियन बोनापार्ट अपदस्त भएपछि बोरबन राजवंशबाट लुई १८ औं राजा बने।
  • 1815 मा नेपोलियन 100 दिनको लागि पुनः सत्तामा फर्के तर वाटरलू युद्धपछि पराजित भएपछि लुई १८ औं पुनः राजा बने।
  • 1830 मा फेरि राजतन्त्रलाई उखेल्ने अर्को क्रान्ति भयो।

३. स्पेन (1874, 1975)

• अपदस्त गर्ने घटना (1873): सन् 1873 मा स्पेनको राजा अमाडेओ प्रथमले राजीनामा दिएपछि पहिलो स्पेनी गणतन्त्र स्थापित भयो।
• पुनःस्थापना (1874): एक वर्षपछि बोरबन राजवंशका अल्फोन्सो १२ औंलाई राजा बनाइयो।
• अपदस्त गर्ने अर्को घटना (1931): 1931 मा स्पेनी गणतन्त्र पुनःस्थापित भयो।
• पुनःस्थापना (1975): फ्रान्सिस्को फ्राङ्कोको मृत्युपछि स्पेनमा पुनः बोरबन राजवंशका राजा जुआन कार्लोस प्रथमलाई सत्तामा ल्याइयो।

४. इटाली (1800, 1814, 1815)

• नेपोलियन बोनापार्टले विभिन्न इटालियन राज्यहरूमा राजतन्त्र अपदस्त गरेका थिए, तर 1814-1815 को नेपोलियनको पतनपछि राजतन्त्र पुनःस्थापित गरियो।

५. हाइटी (1810-1811, 1849-1859)

• अपदस्त गर्ने घटना: सन् 1806 मा जन-ज्याक डेसालिन अपदस्त भएपछि हाइटी गणतन्त्र बन्यो।
• पुनःस्थापना: 1849 मा फाउस्टिन सौलुकले आफूलाई सम्राट घोषित गर्दै पुनः राजतन्त्र स्थापना गरे, तर 1859 मा फेरि गणतन्त्र बनाइयो।

६. कम्बोडिया (1993)

• अपदस्त गर्ने घटना: 1970 मा कंबोडियाका राजा नोरोडोम सिहानुक अपदस्त भए।
• पुनःस्थापना: 1993 मा संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN) को मध्यस्थतामा कंबोडियामा पुनः राजतन्त्र स्थापना भयो।

७. पोर्चुगल (1640)

• अपदस्त गर्ने घटना (1580): सन् 1580 मा स्पेनी राजा फिलिप द्वितीयले पोर्चुगललाई आफ्नो साम्राज्यमा गाभे, जसले गर्दा पोर्चुगिज राजतन्त्र समाप्त भयो।
• पुनःस्थापना (1640): सन् 1640 मा पोर्चुगलको स्वतन्त्रता संग्राम (Portuguese Restoration War) को सफलतापछि ब्रगान्जा वंशका जोआओ IV (चौँथो) राजा बने।

८. चीन (1915-1916, 1917)

• पहिलो पुनःस्थापना (1915-1916):
  • अपदस्त गर्ने घटना (1912): सन् 1912 मा अन्तिम सम्राट पुई अपदस्त भएपछि चीनमा गणतन्त्र स्थापना भयो।
  • पुनःस्थापना (1915-1916): सन् 1915 मा राष्ट्रपति युवान शिखाइले आफूलाई सम्राट घोषणा गरे, तर उनको सत्ता लामो समय टिकेन।
• दोस्रो पुनःस्थापना (1917):
  • सन् 1917 मा सैन्य कमाण्डर झाङ शुनले पुनः सम्राट पुईलाई सत्तामा राख्न खोजे, तर उनको शासन केवल 12 दिन टिक्यो।

९. जापान (1868 – मेइजी पुनःस्थापना)

• अपदस्त गर्ने घटना: 12औं शताब्दीदेखि जापानको वास्तविक सत्ता शोगुनहरू (सैन्य प्रमुख) को हातमा थियो, जसले गर्दा सम्राट केवल एक सांकेतिक पदमा सीमित थिए।
• पुनःस्थापना (1868): मेइजी पुनःस्थापना (Meiji Restoration) मार्फत सम्राट मेइजीले वास्तविक सत्ता फिर्ता पाए।

१०. मोनाको (1731, 1814)

• अपदस्त गर्ने घटना (1730-1731): फ्रेन्च समर्थित शक्ति संघर्षका कारण ग्रिमाल्डी राजवंशलाई हटाइयो।
• पुनःस्थापना (1731): केही महिनाभित्रै ग्रिमाल्डीहरू पुनःसत्ता फर्के।
• फ्रान्सेली क्रान्ति (1793): मोनाको फ्रेन्च गणराज्यमा गाभियो।
• पुनःस्थापना (1814): नेपोलियनको पतनपछि मोनाकोमा ग्रिमाल्डी राजवंश पुनःस्थापित भयो।

११. मेक्सिको (1821, 1864-1867)

• पहिलो पुनःस्थापना (1821):
  • स्पेनी शासनविरुद्धको युद्धपछि अगस्टिन दे इतुर्बाइडलाई सम्राट घोषणा गरियो।
  • तर 1823 मा गणतन्त्र स्थापना गर्दै उनलाई अपदस्त गरियो।
• दोस्रो पुनःस्थापना (1864-1867):
  • फ्रान्सेली हस्तक्षेपपछि मेक्सिकोमा म्याक्सिमिलियन प्रथमलाई सम्राट बनाइयो।
  • तर गणतान्त्रिक सेनाले उनलाई 1867 मा फाँसी दिएर राजतन्त्र अन्त्य गर्यो।

१२. ग्रीस (1935)

• अपदस्त गर्ने घटना (1924): 1924 मा ग्रीक राजतन्त्र हटाइयो र गणतन्त्र स्थापना गरियो।
• पुनःस्थापना (1935): सन् 1935 मा जनमतसंग्रहमार्फत राजा जर्ज द्वितीयलाई सत्तामा फर्काइयो।

१३. हंगेरी (1920-1946 – हाप्सबर्ग प्रयास)

• अपदस्त गर्ने घटना (1918-1919):
  • प्रथम विश्वयुद्धपछि अष्ट्रो-हंगेरी साम्राज्य विघटन भई हंगेरी गणतन्त्र बनाइयो।
• पुनःस्थापना प्रयास (1921):
  • अपदस्त सम्राट चाल्र्स प्रथमले दुई पटक हंगेरी फर्केर राजतन्त्र पुनःस्थापित गर्न प्रयास गरे, तर असफल भए।
• राजतन्त्रको आंशिक पुनःस्थापना (1920-1946):
  • हंगेरीले “राजतन्त्रात्मक शासन व्यवस्था” कायम राख्यो, तर वास्तविक राजा नरहेर एडमिरल मिक्लोस होर्थी राज्यपाल बने।
  • 1946 मा औपचारिक रूपमा गणतन्त्र घोषित गरियो।

१४. भूटान (1907 – वाङ्चुक राजवंश)

• अपदस्त गर्ने घटना (1907 भन्दा अघि): भूटान लामो समय विभिन्न क्षेत्रीय शासकहरूद्वारा विभाजित थियो।
• पुनःस्थापना (1907): वाङ्चुक राजवंशका उगेन वाङ्चुक पहिलो ड्रुक ग्याल्पो (ड्रागन राजा) बने।

१५. मंगोलिया (1911, 1921)

• पहिलो पुनःस्थापना (1911):
  • चिङ राजवंश (चीन) को पतनसँगै मंगोलियाले स्वतन्त्रता घोषणा गर्दै बोग्द खानलाई राजा बनायो।
• अपदस्त (1919):
  • चीनले पुनः कब्जा गर्यो।
• दोस्रो पुनःस्थापना (1921):
  • सोभियत समर्थित सेनाले मंगोलियालाई पुनः स्वतन्त्र गराउँदै बोग्द खानलाई राजा बनाए।
• अन्तिम अपदस्त (1924):
  • बोग्द खानको मृत्युपछि मंगोलियालाई पूर्ण रूपमा गणतन्त्र बनाइयो।

१६. अफगानिस्तान (1929, 1930)

• अपदस्त गर्ने घटना (1929): अमानुल्लाह खान अपदस्त भएपछि हबीबुल्लाह कलकानीले छोटो समय शासन गरे।
• पुनःस्थापना (1929-1930): नादिर शाहले कलकानीलाई अपदस्त गर्दै पुनः राजतन्त्र स्थापना गरे।

निष्कर्ष

इतिहासमा थुप्रै पटक राजतन्त्रहरू अपदस्त भइसकेपछि पुनःस्थापित भएका छन्। यस्ता घटनाहरू प्रायः राजनीतिक संघर्ष, विदेशी हस्तक्षेप, क्रान्ति, वा सैन्य बल प्रयोग गरेर भएका देखिन्छन्। केही देशहरूमा राजतन्त्र स्थायीरूपमा फर्कियो (जस्तै, इङ्ग्ल्याण्ड, स्पेन, जापान), जबकि केहीमा छोटो समय मात्र टिक्यो (जस्तै, मेक्सिको, चीन, फ्रान्स)।

अन्त्यमा

अन्तरराष्ट्रिय अनुभवले यस्ता ‘जनलहर’हरुबाट राजतन्त्र पुनःस्थापित हुनसक्ने संभावना ठूलै रहेको देखाउँछ । तर त्यसरी पुनःस्थापित भएको राजतन्त्र टिकिरहन्छ भन्ने चाहीँ छैन । एकै देशमा पटक पटक यस प्रकारका सफल प्रयास भए पनि टिकाउ नभएका उदाहरण देखिन्छन् ।

नेपालमा राजतन्त्र पुनःस्थापनाको बहस फैलिँदै गर्दा हामीले एआई च्याटबट ‘च्याटजिपीटी’लाई ‘संसारमा एकपटक अपदस्त भइसकेका राजतन्त्र पुनः स्थापित भएको उदाहरण कति छ ?’ भनेर सोधेका थियौँ । उक्त च्याटबटले दिएको जवाफ यहाँ प्रस्तुत गरिएको हुँदा तपाइँले यस सामग्रीमा हाम्रो समाचारको मौलिक ढाँचाभन्दा अलि भिन्न स्वाद पाउनु भयो होला ।